Over ramen en bovenlichten

Huizen vertellen alles over de geschiedenis

“Ik kijk graag naar panden, maar dan vaak naar details. Veelal naar sporen die een geschiedenis van het pand weergeven, zoals wijzigingen van kozijnen, doorbraken in het metselwerk, oude gehengen, merktekens in het hout of metaal, vergrotingen, etc. Door ook deze sporen te ‘lezen’, kun je vaak zien hoe oud het pand is en of in welke tijd er een wijziging heeft plaats gevonden. Zo kun je ook nagaan wanneer bijvoorbeeld bij een boerderij de deel vergroot is, het erf is uitgebreid of wanneer men is begonnen met meerdere koeien, varkens, kippen te houden, etc. Als je dan iets van de landbouwgeschiedenis afweet, weet je ook ongeveer hoe ‘groot’ die boer in het verleden was en hoe hij leefde met zijn familie op en om de boerderij.

Thans zie je vele grote panden en boerderijen die minder worden onderhouden o.a. door vele verervingen en het geslonken familiekapitaal. Veel eigenaren hebben moeite om het pand of de boerderij nog in stand te houden. Soms ben ik daar blij mee, omdat vaak authentieke onderdelen blijven die niet veranderd zijn door mode verschijnselen, zoals: grotere kozijnen en of ramen, betonnen stalramen, kunststofkozijnen, isolerende beglazing met daarin de roede verdeling, etc. Maar de laatste tijd zie je door het slechte onderhoud, diverse grote panden en boerderijen in verval geraken en daarna gesloopt worden.

geschilderde ruitjes

staand, liggend

In deze regio en op enkele plaatsen meer in Nederland, kom je soms bij oude boerderijen in de bovenramen (het liggende gedeelte) van deze kozijnen, geschilderde ruitjes tegen in de vorm van een glas in lood raam.

Dit detail heeft een bijzondere geschiedenis. In het midden van de 19e eeuw komt vooral in België de machinale glasfabricage op gang. Met een zogenaamde rollenbank werd het glas vervaardigd in een maat van ca 60 x 120 cm.
Rond ca 1860 was het vensterglas kwalitatief zo goed te maken dat dit glas steeds goedkoper ter beschikking kwam. Dit leidde tot de ontwikkeling van het T- venster, eigenlijk een raam met 2 staande ruiten met daarop een liggend deel.

Teveel licht was niet goed

Eind 19e eeuw adviseerde dhr. T.Landré van het ministerie van gezondheid, om hygiënische redenen, grote kozijnen met ramen te maken in woongedeelten, aangezien uit onderzoeken was gebleken dat veel licht in een woning zeer gezond was. Vanaf die tijd zie je dat steeds meer glas werd toegepast.Het was een grote overgang van de kleine ramen met veel roeden naar grote ramen die plots veel licht gaven in een woning. Vitrage was toen nog niet in de handel.

Om de scherpe lichtval in de woning te voorkomen werden de bovenlichten beschilderd in de vorm van een glas in lood paneel, zodat een ieder het niet als te licht zou ervaren. Het opgeschilderde glas in lood legt meer de nadruk op de beslotenheid van een ruimte. Men kende er dus een functioneel gebruik aan toe.

Deze techniek werd als volgt uitgevoerd. Men schilderde met loodwit de loodlijnen op het glas die na droging werden overgeschilderd in een wat grijsachtige kleur. Daarna kregen de knooppunten een extra accent door hier een stip op te schilderen in een wat donkerdere of lichtere grijze tint. Het loodwit etste oppervlakkig in het glas en werd na iedere 2e schildersbeurt overgeschilderd.

loodwitloodwit

Meestal kom je het model van recht glas in lood tegen. Bijzonder soms ook de Wybertjesvorm. Gelet op de afgeronde hoeken van de kozijnen heeft de architect, vermoedelijk om een nog ‘fraaiere’ uitstraling van dit pand te geven, deze vorm daarom bewust gekozen.

Door vervanging van deze bestaande ruiten door bijvoorbeeld isolerende beglazing en het niet meer bij houden van dit schilderwerk op het glas, zou deze schildering wel eens kunnen verdwijnen. Dit komt ook doordatloodwit niet meer gebruikt mag worden. Zo zie je de tekening op de ramen langzaam vervagen en dan verdwijnen. Bijhouden kan wel met een goede verf, mits geen waterbasis, alleen moet dit thans bij iedere schilderbeurt geschieden.

Afgelopen dagen kwam ik dit bij twee IJsselhoeven tegen.

Het zou toch jammer zijn, als dit stukje geschiedenis zou verdwijnen! Dit alles is nu nog gewoon zichtbaar hier en daar vanaf de weg, als je er langs loopt of fietst. Hopelijk blijft het hier in deze IJsselhoeven bestaan, een prachtig detail met een aardige geschiedenis.”

Wim Jansen, projectleider Rood, Stichting IJsselhoeven

Geplaatst op 6 maart 2011